به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، نشست تخصصی «بررسی الگوهای رفتاری اربعین حسینی (ع) از منظر علوم ارتباط و مطالعات منطقه‎ای» ظهر امروز پنجشنبه در خبرگزاری حوزه برگزار شد.

در این نشست محمد حسین رضایی به عنوان دبیر نشست و مجید تناور به عنوان کارشناس رسانه، حجت الاسلام عبدالصالح شمس اللهی به عنوان کارشناس رسانه، امیر امیرگان به عنوان کارشناس حوزه دین و فعال حوزوی، حجت الاسلام فرهادی اربعین پژوهش و فعال حوزه فرهنگی اربعین، عسگری عضو کمیته اربعین و مجمع تشکل‌های مردمی بین الملل و اربعین پژوهش به عنوان کارشناس به ارائه نظر پرداختند که متن کامل آن به این شرح است:

محمد حسین رضایی

تمرکز روی الگوهای رفتاری اربعین بسیار مهم و تعیین کننده است

در ابتدای این نشست، حسین رضایی به عنوان دبیر به ارائه مباحثی پیرامون جایگاه مطالعات الگوشناسی رفتاری در اربعین پرداخت و گفت: همیشه از این بحث سخن گفته می‌شد که اگر اربعین را بزرگترین نمود جلوه رفتاری شیعه بدانیم باید به این مساله پاسخ بدهیم چه می‌شود این مسیر به یک مسیر تمدن ساز مبدل شود.

با توجه به فرمایشات امسال مقام معظم رهبری می‌توانیم تمام کاستی‌های فرهنگی را در حوزه‌های مختلف در اربعین جبران کنیم؛ زیرا حتی ظهور نیز با تکیه بر فرهنگ عاشورا محقق می‌شود و در آخرالزمان، سیدالشهدا (ع) به همه عالم معرفی می‌شود.

یکی از محورهای تبیین فرهنگ عاشورا و سیدالشهدا (ع) پدیده اربعین است؛ این پدیده، شیعه و اسلام را به سراسر جهان معرفی می‌کند؛ رسانه‌های غربی این پدیده را بایکوت می‌کنند، ولی برخی از رسانه‌ها دیگر مجبور شده اند که به این پدیده بپردازند از جمله یورونیوز که یک گزارش مفصل در این زمینه ارائه کرد.

ظرفیت اربعین فارغ از رویداد ۱۵ تا ۲۰ روزه است، می‌توان این الگوی رفتاری را در جامعه اسلامی و شیعه تعمیم داد از این ظرفیت در راستای تمدن سازی بهره برد؛ عنصری که مقام معظم رهبری روی آن تاکید داشتند.

تمرکز روی الگوهای رفتاری اربعین بسیار مهم و تعیین کننده است؛ در نظام رفتارهایی که میزبانان عراقی یا میهمانانی که وارد عراق می‌شوند چه مولفه‌هایی وجود دارد که اربعین به این جایگاه رسید.

از جمله این الگوهای رفتاری که در این ایام متجلی می‌شود می‌توان به بحث انفاق، سخاوت و بخشندگی، ایثار، همدلی، روحیه فداکاری، تحمل مرارت‌های سفر، حاکمان مؤمنان مستضعف، بخشش مال و وسیله و مسکن، مقدم داشتن دیگران بر خویش، محکوم شدن خشم و شهوت، بسندگی در زندگی به حداقل‌ها، ساده زیستی بانوان عراقی، تجلیات سرمایه‌های خانوادگی، استفاده حداقلی از بیت المال، مقدم دانستن منفعت دیگران بر خویش، اعتقاد به رزق الهی، ارتقای بضاعت و توانمندی شیعیان، اعتماد مردم به یکدیگر، دخیل شدن و مسئولیت کودکان در برنامه‌های فرهنگی، ظهور اقتصاد مبادله نور مبنی بر انفاق حداکثری، تحقق واحد خدمت رسان و…اشاره کرد.

واحد خدمت رسان در اربعین، از فرد و گروه و سازمان به مدل خانواده و مدل موفق غیر متمرکز حول محور ولایت می رسیم؛ به این معنی که ناظم ناپیدا است، ولی نظم کامل بر همه امور حاکم است.

با ذکر این مطلب که مدل‌های ارتباطی بین کشورهای دیگر، شکل دهی به یک زبان جدید و مشترک بین زوار، تنوع در خدمات و متناسب با توانمندی‌های فرهنگی، از دیگر الگوهای رفتاری در اربعین است، عنوان کرد: نمادهایی چون استکان چای و پرچم نماد امروز اربعین است؛ ولی این فضا، به شکل منحصر نمی‌تواند تمدن ساز باشد و باید با ابعاد مختلف این جریان آشنا شویم و از آنها استفاده کنیم.

یکی از مهمترین آسیب‌هایی که در این جریان وجود دارد آن است که برخی اوقات جلوه‌های مادی اربعین برجسته می‌شود، زیرا هرچه به این سمت حرکت کنیم قطعاً به سمت نمادهای مادی گرایی نیل پیدا می‌کنیم.

حجم انسان‌هایی درگیر اربعین می‌شوند بسیار بیشتر از افرادی هستند که در اربعین حضور دارند؛ اربعین گاهی حضور است و گاهی افرادی را مطالعه می‌کنیم که در این مسیر با اربعینیان همراهی می‌کنند.

مجید تناور

گسترش رفتار برادری اربعینی نباید در بعد مکان و زمان منحصر شود

بیشترین بازتاب اربعین در ذهن بنده، بحث اخوت و برادری است که در پیاده روی اربعین رخ می‌دهد؛ یک سری مبانی دینی و اعتقادی و فلسفی نیز بر این جریان وارد است. آیت الله شاه آبادی در کتاب خود بر این نکته توجه می‌کند که برای زمینه سازی ظهور حضرت حجت (عج) نیازمند عده و عُده هستیم؛ عده اول نفرات نیروی انسانی است و عُده نیز مرتبط به تجهیزات و بسترها است. ولی بیان می‌کند که عده اول با اخوت و برادری فراهم می‌شود.

آیت الله شاه آبادی بیان می‌کند که وقتی خداوند می‌خواهد قرآن را نازل کند، اخوت را زمینه ساز پذیرش نزول قرآن در جامعه اسلامی قرار داد. اربعین قطعه زمانی و مکانی است که ما را به جامعه مؤمنین نزدیک می‌کند؛ الگوی اصلی جامعه مؤمنین، اخوت و برادری است؛ باید به حدی در این عرصه تلاش کنیم که به زمینه سازی ظهور برسیم.

اخوت و برادری نیازمند دلیل است؛ وقتی پیامبر اکرم، خودشان و امام علی (ع) را پدران امت معرفی می‌کنند پس همه جامعه مؤمن باید خود را برادر هم بدانند؛ اگر ولایت ابوت را بپذیریم قطعاً به سمت یک ولی الهی نیل پیدا می‌کنیم و این تمرکز با رویکرد اخوت شکل می‌گیرد.

پذیرش ولایت ما را مجبور کرده است که به یکدیگر کمک کنیم و بحث برادری و اخوت را به ظهور برسانیم؛ بسیاری از ما الگوی ارتباطی با مؤمنین را بلد هستیم، ولی در ارتباط با هم چنین کاری نمی‌کنیم.دفاع مقدس یک جلوه عملی برای شکل گیری جامعه برادر با هم حول محور ولایت بود؛ اربعین نیز زمینه سلوک برای عموم جامعه بود که این جریان اخوت را تجربه کنند.

بسیاری از علما و صلحا و عرفا ۷۰ سال عبادت می‌کنند ولی گاهی با چنین تجلیاتی به مقامی که به دنبال آن بوده اند برسند و از اینجا است که امام راحل به علما و عرفا توصیه می‌کند که وصیت نامه شهدا را مطالعه کنند تا راه سیر و سلوک عرفانی و الهی را بیابند.

گسترش رفتار برادری اربعینی نباید در بعد مکان و زمان منحصر شود؛ دامنه اخوت باید به تمام نقاطی که مؤمنی وجود دارد کشیده شود؛ وقتی این رفتار توسعه یابد جامعه آرمانی نیز برای تحقق زمینه ظهور شکل می‌گیرد.

این اخوت با ویژگی‌های اختصاصی شکل می‌گیرد؛ این رفتارها در احادیث ما به خوبی تبیین شده است؛ امام زمان (عج) وفای به عهد را زمینه ساز اجتماع قلوب می‌دانند.

امام علی (ع) بیان می‌فرمایند که به قول پیامبر اکرم (ص) هر برادر مؤمنی بر برادر مؤمن خود ۳۰ حق دارد که یا باید آن را ادا کند و یا مؤمن دیگر باید این قصور را ببخشد؛ امام زمان (عج) نیز بر لزوم پیگیری الزامات این بروز و ظهور تمدنی برادری تاکید دارند.

حجت الاسلام شمس اللهی:

عراقی‌ها به شدت انسان‌های عاطفی هستند

یکی از اصلی ترین مباحث در تمدن سازی، اصل وحدت آرمانی است؛ یعنی تا زمانی که یک جامعه وحدت آرمانی نداشته باشد و آرمان و ایده آلش را در یک قالب نبیند، نمی‌توانند تمدنی را بوجود بیاورند.

یک جامعه مشتت در نهایت می‌تواند با اکثریت آرا یک حکومت را شکل دهند، ولی زمانی که جامعه به یک وحدت آرمانی برسد و در یک نقطه کانونی به یک اشتراک نظر برسند، پایه‌های تشکل تمدن شکل می‌گیرد که در اسلام، پایه‌های این تشکیل تمدن، توحید و بناعرف الله است و مسیر توحید نیز ولایت است.

عقول همه انسان‌ها، استدلال را درک نمی‌کند؛ نه از لحاظ کیفی، عقول انسان‌ها این همطرازی را دارد و نه از نظر کمی چنین ظرفیتی وجود دارد؛ چگونه می‌توان چند صدمیلیون شیعه را با استدلال قانع کرد؟ از این روی در روایات نیز آمده است که اکثر مردم شیفته خلق و خوی پیامبر (ص) شدند.

در روایت بیان شده است که حب و بغض شالوده دین است یعنی جریان عاطفی بخش مهمی از دین ما را تشکیل می‌دهد و تنها نمی‌توان روی محور استدلالات عقلی تمرکز کرد.

اربعین را می‌توان یک مهرورزی خالصانه در نظر گرفت که نه تنها از راه عقول بلکه از راه عاطفه در کنار هم قرار می‌دهد؛ آنچه که در اول قدم انسان‌ها را به هم متصل می‌کند و لشکر سیال آخرالزمان حضرت حجت را شکل می‌دهد همین عنصر عاطفی است. این مردم حول محور محبت سیدالشهدا (ع) شکل می‌گیرد و حتی وقتی میزبانان عراقی از مردم دیگر پذیرایی می‌کنند از عنوان زوار کرام یاد می‌کنند یعنی بدون اینکه نام و ملیت طرف مقابل را بدانند او را با عنوان زوار می‌شناسند.

عاطفه خدشه پذیر نیست ولی دایره استدلالات خدشه پذیرتر است؛ حتی در بسیاری از اوقات پیامبر و اهل بیت (ع) برای حمایت از مردم مظلوم روی همین عنصر عاطفی تاکید دارند.

عراقی‌ها به شدت انسان‌های عاطفی هستند و به همان میزانی که مودت دارند ظرفیت خشم را نیز دارند؛ از این روی نباید روی نمودهای تفرقه تاکید کرد؛ برخی از این رفتارها از سوی ایرانی‌ها هم شکل می‌گیرد؛ مثلاً یک ایرانی در مسیر فرعی کربلا فریاد می‌زد که غذای ایرانی بخورید، این رفتارها در عراق چهره خوشایندی تلقی نمی‌شود.غذای این فرد بوی تفرقه می‌داد و به همین دلیل کسی غذای او را نمی‌گرفت.

گاهی اوقات تنها با چند کلمه می‌توان دل مردم را نرم کرد و قرار نیست که هر برخورد بدی را با یک برخورد بد جواب داد؛ وحدت آرمانی همیشه با استدلال بوجود نمی‌آید ولی با فرهنگ مهرورزی و مودت می‌توانیم به این الگو برسیم.

امیرگان:

هیچکدام از اجتماعات بشری شاخصه‌های اربعین را ندارد

تمدن بزرگ اسلامی که از وجود مقدس حضرت پیامبر عظیم الشان اسلام آغاز شد تا به زمان ظهور با دعوت عمومی از همه انسان‌ها به تکامل و مرحله آرمانی خواهد رسید.

تمدن اسلامی نیازمند تبلیغ و دعوت در گستره بشری و دینی بوده است؛ پیامبر اکرم (ص) و حضرات معصومین (ع) روش تبلیغ را در روایات به ما آموزش داده اند؛ از جمله اینکه فرموده اند مردم را به غیر از زبان دعوت کنید.

حرکت اربعین دعوت بزرگ بشری و انسانی بدون هیچ‌گونه تبلیغ زبانی است، یعنی از طرف دولت عراق و برگزار کنندگان اربعین دعوت کلامی و تبلیغی انجام نمی‌شود، با این وجود اربعین هرساله با شکوه تر برگزار می‌شود، ولی هیچگاه پیش از اربعین دعوتی انجمن نمی‌شود، چنانچه بایکوت رسانه‌ای نیز صورت گرفته است.

این حرکت اربعینی چند شاخصه مهم دارد که اولین آن شامل اصل اخوت و مهرورزی است؛ در هیچکدام از اجتماعات ادیانی و مذاهبی نمی‌بینیم که بدون هیچ معذوریتی همه مردم را با خیال راحت در این مسیر سوق دهند؛ در اوج تشنجات عراق، مردم ما با خیال راحت در این مسیر حضور یافتند. موکب داران عراقی از مشکلات و زیرساخت‌های کشور خود ناراضی بودند ولی در بازه ۱۰ روزه اربعین همه نگاه‌ها به سمت دیگری بود.

انفاقی که در گستره وسیع در اربعین شکل می‌گیرد استثنایی است؛ بزرگترین انفاق بشری در حرکت اربعین شکل گرفت؛ برخی کارشناسان ما بیان می‌کردند که اربعین بهترین تفریح مذهبیون است که البته نظری دور از واقعیت نیست.

جالب این حرکت عظیم در یک کشور جنگ زده و پر از انتظار شکل می‌گیرد؛ مردم با یک نگاه دیگر در اربعین شکل می‌گیرند؛ افرادی که خودشان مشکل دارند ولی برای این حرکت با جان و دل قیام می‌کنند.بزرگداشت مظلوم از مهمترین جلوه‌های تمدنی این جریان است؛ حرکت بزرگ اربعین بزرگترین حرکت جهانی در زمینه ظلم ستیزی و بزرگداشت مظلوم است.

از دیگر جلوه‌های تمدنی اربعین می‌توانیم به امید به اصلاح و زمینه سازی ظهور است؛ در اربعین به صورت عملی می‌بینیم که مردمی که به امید به اصلاح و اعلام نارضایتی از وضع موجود در اربعین حضور می‌یابند به این اصل تاکید دارند. مردم کشورهای غربی نیز تشنه این روز شده اند.

بیعت برای اصلاح از دیگر جلوه‌های تمدنی اربعین است؛ در سالهای اخیرحتی شاهد حضور ادیان دیگر در این جریان هستیم و همه آنها معتقد هستند که باید جامعه جهانی اصلاح شود.

تفکر معتکف گونه و اجتماع و راهپیمایی عظیم و مسالمت آمیز نیز از تجلیات تمدنی اربعین است؛ در این اجتماع عظیم مردم ناراضی از وضع امروز بشر هیچ‌گونه خشونتی دیده نمی‌شود.

تبلیغ به اسلام ناب و تمرین ظهور از دیگر تجلیات تمدنی اربعین است؛ اجتماع انسانی که توسط حاضرین مدیریت می‌شود را در اربعین می‌بینیم؛ هیچ دولتی نمی‌تواند اربعین را منحصر به خود کند؛ حتی برخی دولت‌ها برعلیه اربعین تلاش و کار کردند ولی هیچ تأثیری در عزم مردم نداشت.

در نگاه‌های مردم شناسی فعلی در دنیا، بیشترین هزینه‌ها و اجتماعات حول محور مسائل فسادانگیز است ولی اربعین بزرگترین حرکت انسانی است که به دنبال دوری از ظواهر دنیایی است. ازنظر کمی، اربعین دومین اجتماع بزرگ جهان است ولی هیچکدام از اجتماعات بشری شاخصه‌های اربعین را ندارد که امیدواریم این حرکت بزرگ به ظهور متصل شود.

حجت الاسلام فرهادی:

در پروژه تبلیغ و تربیت و آموزش عمومی کار خاصی انجام نمی‌شود

اینکه مخاطب و زائر، جلب توجهی نسبت به امکانات دارد، بسته به تبلیغی است که از ابتدا در این زمینه شکل گرفته است؛ یعنی در سالهای اخیر بیش از توصیف اکرامی که انجام می‌شود، بیش از آن جلوه‌های مادی اربعین تبلیغ می‌شود.

امروزه بیشتر به این بحث پی برده ایم که نباید روی عناصر دنیوی اربعین تمرکز کنیم؛ خدمت به زوار امام حسین (ع) آداب مختلفی دارد ولی سفر زیارتی نیز در اسلام دارای خواص خود است و اصل معنویت و خودسازی، مهمترین زمینه این سفر است.

الگوهای رفتاری تمدنی اربعینی در دو شکل خرد و کلان قابل بررسی است؛ مورد مهم‌تر آن است که شتاب و کاهش رشد و رشد شتاب این رفتارها را بررسی کنیم.

نکته مهم این است که باید مطالعه داشته باشیم که نوع رفتارها در هر سال چه شتابی به سوی اصلاح و تعالی داشته است؛ باید تلاش کنیم که رفتارهای سالانه هر ساله جهت و رشد بیشتری داشته باشد و همچنین باید برای عناصر مخرب نیز برنامه اصلاحی داشته باشیم. تمدن دارای چند ویژگی است؛ اولین آن، عنصر سازماندهی درون زا و انحصاری است؛ فضای اربعین فرصت نابی برای سازماندهی و تقسیم کارو تعامل است که مبنای ساخت تمدن نوین اسلام است.

هنر، خلاقیت و تکنولوژی و صنعت از دیگر جلوی‌های تمدنی است؛ این مساله نیز باید درون زا باشد؛ با توجه به نوع رصدی که انجام شده است، می‌توانیم به مسائل کیفی و عمقی برسیم؛ نشانه‌های زیادی در زمینه هنر و خلاقیت وجود دارد از جمله اینکه چگونه مشکلات را باید با ابزارسازی مختلف جبران کرد.

خادمینی که این ابداعات را در اربعین دارند را باید به هم متصل کنیم و آنها را به همگان معرفی کنیم و این نوآوری‌ها را باید در کنار سایر بلاد اسلامی ترکیب کنیم تا همگان در کنار هم عرصه‌های تکامل تمدن سازی را تکمیل کنند.

عنصر دیگری که در این زمینه وجود دارد، عنصر فرهنگ است؛ در اینجا فرهنگ به معنی ترویج، گرفته شده است؛ آنچه که امروز به آن نیاز داریم، ترویج و فرهنگ سازی آن است؛ بهترین فرصت فرهنگ سازی، همین پدیده اربعین است.

مقام معظم رهبری بر فناوری نرم راهیانی نور تاکید فرمودند؛ ایشان بر تحول گرایی در مسیر راهیان نور تاکید داشتند، ولی اصل و خزینه این امر را در اربعین داریم؛ در حقیقت اصل این فناوری نرم در اربعین شکل می‌گیرد.

آنچه در این سفر برای من مهم بود این بود که در نیمه‌های شب مردم ما را از خواب بیدار می‌کردند تا پاسخ‌های خود را از ما دریافت کنند و برای زندگی خود برنامه بخواهند؛ درحالی که این مراجعات در شهرها و حالات عادی، کمتر رخ می‌دهد.

این فرهنگ سازی در آموزه‌های اسلامی مهمترین ویژگی تمدن اسلامی است و هر مرحله‌ای که در این مسیر طی شود تحقق تمدن اسلامی را در مرحله‌های خاص خود رقم زده است.

یکی از تهدیدات مهم این حوزه، در پروژه تبلیغ و تربیت و آموزش عمومی کار خاصی انجام نمی‌شود؛ با توجه به حجم عظیم حاضران در این مسیر، عرصه تبلیغی ما چندان فعال نیست؛ مسئولان رقم اعزام مبلغ را بیان می‌کنند ولی باید سوال پرسید که چرا این عرصه چندان فعال نیست.

سو مدیریت، عدم انسجام و اهتمام جدی و کافی در زمینه زیرساخت‌ها نیز از آسیب‌ها و تهدیدات اربعین است؛ به راحتی می‌توانیم ظرف دو تا سه سال مشکلات زیرساختی حضور زائران را از بین برد.

امسال شتاب و حجم زوار افزایش پیدا کرد، ولی اگر ضریب خطی ۵ ساله را رصد کنیم می‌بینیم که بازهم رشد زیادی نداشته ایم و در قیاس با جمعیت ۸۰ میلیونی باز هم تعداد زیادی از مردم به اربعین نرفته اند. قطعاً با ۳ تا ۵ میلیون نفر نمی‌توانیم به آن حرکت تمدنی برسیم، باید برنامه ریزی ما برای حداقل ۱۰ میلیون نفر برسیم.

گسل‌های اجتماعی در جوامع اسلامی از جمله عراق نیز بسیار مهم است؛ دشمن درحال سوار شدن روی این گسل‌ها است؛ بخش حقی در تظاهرات وجود دارد که قابل پذیرش است ولی نکته مهم، گسل‌های موجود است که گاهی می‌تواند بین قبایل و مذاهب و ناشی از بحران‌های اجتماعی است که این عناصر نیز باید مطالعه شوند.

در زمینه تهدیدات عنصر خارجی نیز باید به این مساله توجه کنیم که آمریکا بودجه خاصی برای مقابله با نفوذ ایران تصویب کرده است؛ دشمن قطعاً بیشترین تلاش خود را برای مقابله با اربعین مصروف خواهد کرد، زیرا دشمن تحقق خارجی این ریل گذاری تمدنی را در اربعین می بیند.

عملیات روانی و فضای مجازی نیز به عنوان یکی از عناصر تهدید آمیز اربعین است؛ برخی افراد با رویکردها و اظهارنظرات خود عامل جبهه استکبار هستند؛ یک خانم مدل خودش اعتراف کرده بود به من یک میلیون پول دادند تا به اربعین بروم؛ پس می‌بینیم که دشمنان برای همه افراد برنامه دارند.

در فضای مجازی نیازمند ساخت یک قرارگاه مستحکم و قوی هستیم؛ در حوزه فضای مجازی و عملیات روانی باید ترویج عمومی و اختصاصی و عملیات ویژه را پیگیری کنیم؛ نمونه کار و عملیات ویژه فرهنگی یعنی نمونه کاری است که خانم علینژاد پول می‌دهد و با کشف حجاب تا مدتی موج سواری می‌کند؛ در این عرصه باید کیس های ویژه پیدا کنیم و روی آنها کار کنیم.

عسکری:

اربعین باید مساله همه مردم ایران بشود

در ایام اربعین مظاهر مادی از جمله ابتکارات و اختراعات در خدمت زائر شکوفایی عجیبی را شاهد بودیم؛ همچنین شکوفایی‌های فکری و فرهنگی عجیبی در این مسیر شکل گرفت؛ همه ما به بهانه اربعین همه ابعاد را در کنار هم جمع قراردادند و شناسایی کردند.

اربعین آخرین ظرفیت متوقع الهی و بشری است که در این فضا آزاد شده است؛ از این سوی نیز باید تمام ظرفیت‌های خود را به میان بیاوریم.

برائت از ظلم و استکبار در اربعین تجلی پیدا می‌شود که باید توسعه و ترویج یابد؛ نکته بعدی هویت یابی و هویت بخشی به جامعه ایمانی، اسلامی و احرار و مستضعفان عالم است که در این پدیده شکل می‌گیرد.

البته باید توجه داشته باشیم که اربعین باید مساله همه مردم ایران بشود؛ به تخمین و حدس و مهندسی ما شاید بتوان گفت که نیمی از مردم ما درگیر سفر به اربعین نشده اند؛ باید کاری کنیم که اربعین به مساله مردم ما مبدل شود.

در یک دوره تاریخی وجود دارد که یک سوم یک دوره نسلی مردم زائر اربعین بودند و به همین دلیل نیز باید تلاش کنیم این همراهی را در مردم خود بیشتر کنیم.

انتهای پیام